Teško je shvatiti šta su sve morali preživjeti „crveni“ i „bijeli“ Rusi početkom dvadesetog vijeka.
Za one koji ne znaju moram da pojasnim da se 1917.godine u Rusiji dogodio vojni puč, koji su nazivali Revolucijom.
Posledica toga bio je dolazak na vlast, i to na dosta dugi period – 74 godine (do 1991. godine) bolševika, ili kako su ih zvali tada „crveni“. Svi koji su bili na strani Cara i protiv boljševika zvali su se „bijeli“.
Upravo su „bijeli“ postali emigracija. Ovi veoma obrazovani i uspješni ljudi napustili su svoju domovinu, a sa njom i sve što su imali: karijeru, ugled, materijalni prosperitet. Dolazili su ovamo ne svojom voljom i bez prava na povratak kući…
Trebalo bi naglasiti da je najmanje 40% svih emigranata bilo je ukrajinskog porijekla, ali svi su smatrani ruskim emigrantima.
Crnogorska zajednica ruskih emigranata početkom dvadesetog vijeka nije bila najmnogobrojnija u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, ali kvalitet te zajednice, ako možemo tako da se izrazimo, bio je veoma visok.
Samo na jednom od brodova koji su uplovili u Boku Kotorsku krajem 1920.godine doputovalo je 30 generala, profesora, doktora nauka različitih smjerova, naučnika, visokih funkcionera, pisaca, sveštenika, koji su svi došli sa ženama i djecom.
Bili su to kulturni i prijatni ljudi. Pametna je bila odluka da se upravo oni, a ne redovna vojska, budu evakuisani iz Rusije morskim putem.
U periodu od 1917. do 1923.godina iz Rusije je emigriralo (u SAD, Kinu, Evropu, Aziju, Južnu Ameriku) preko milion ljudi. Oko pedeset hiljada ljudi 1919-1920. godine preselili su se u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenca.
Najveći broj emigranata je stigao u Kotorski zaliv i Dubrovnik tokom trećeg „krimskog“ talasa generala Vrangelja (krajem 1920.g. i tokom čitave 1921.g.). Ukupnan broj „krimske“ emigracije bijele garde iz kampa Galipolje bio je od pedeset do sedamdeset hiljada ljudi.
Ruska eskadrila u sastavu od preko 60 vojnih brodova i transportera ponosno je uplovila u Tunisku luku Bizerta, ali je većinu ostalih brodova prihvatila carskoj Rusiji lojalna Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca.
Zahvalni general Vrangelj je u jednom od svojih intervijua 1927.godine naglasio: „… samo Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca pružila nam je ruku pomoći. Sve ostale velike države zajedno sa kojima je Rusija prolila rijeke krvi u različitim ratovima, požurile su da priznaju vlast „crvenih nasilnika“.
Razlozi takve lojalnosti prema bijelim emigrantima od strane Kraljevine SHS kriju se u najnovim istorijskim događajima toga doba:
1. Kralj Aleksandar Karađorđević je vojno obrazovanje stekao u Pažeskom korpusu u Peterburgu, odlično je govorio ruski jezik, dobro je poznavao rusku kulturu i shvatao taj intelektualni potencijal izbeglica iz Rusije.
Najautoritativniji predsjednik Vlade Kraljevine SHS Nikola Pašić je bio rusofil, dok je Patrijarh Varnava bio pitomac Duhovne akademije u Sankt-Peterburgu.
2. Mnogi građani Jugoslovenske kraljevine su smatrali da su Rusi izgubili svoju domovinu zbog Prvog svjetskog rata, koji je bio otpočet sa ciljem da se zaštiti Srbija.
Čak i više od toga, među ruskim veteranima, koji su stigli u Srbiju, bio je značajan broj učesnika Rusko-turskog rata 1877-1878. godine, koji je donio nezavisnost Crnoj Gori i Srbiji.
U prilog tome značajna je i činjenica da je Kraljevina Jugoslavija bila poslednja država u Evropi koja je priznala postojanje SSSR, što se dogodilo 1940.godine.
Samo tokom novembra i decembra 1920.godine sa parobroda «Eastern Victor», «Vladimir», «Szeged», «Siam», «Brisgavia», „Broj 206», «Avstrija» и «Herson» na obalu Jadranskog mora se iskrcalo više od dvadeset jedne hiljade vojnih i civilnih izbjeglica.
Oni su se raselili na teritoriji čitave Kraljevine. Najveće ruske zajednice su bile formirane u Beogradu (preko deset hiljada ljudi), Dubrovniku, Zagrebu, Ljubljani, Herceg-Novom, Sarajevu, Skoplju, Ohridu, Novom Sadu, Nišu i Kraljevu. Takođe je zabilježen privremeni boravak Kazačkog korpusa u okolini Budve i Tivta.
Ukupno je bilo više od 300 ruskih zajednica. Kozaci (njih oko pet hiljada, od čega su tri hiljade iz regiona Kubanj) nisu željeli da se nasele u gradove, nego su formirali uobičajne za njih „stanice“ u ruralnim predjelima (10-50 muškaraca), na čelu kojih je po običaju bio ataman (poglavar).
Što je još interesantnije, Kalmicki Kozaci (iz Kalmikije) otvorili su u Beogradu prvi u Evropi budistički hram. Bili su sačuvani i dugo vreme su funkcionisale ruske kadetske škole, ženske gimnazije, škole i bolnice.
Ruski pravoslavni sveštenici su u Sremskim Karlovcima organizovali Vrhovnu crkvenu administraciju Ruske Pravoslavne Crkve van granica Rusije, koja postoji i dan danas.
U uslovima potpune lojalnosti jugoslovenskog kralja Aleksandra evakuisana vojska Vrangelja nije bila raspuštena, nego je pretvorena u Ruski Zajednički Vojni savez. Njegovi članovi su se selili kompaktno, strogo u skladu sa organizacijom svojih četa.
U mjestima svog boravka bivši belogardejci su obavljali najteže poslove – izgradnja puteva, u rudnicima i kopovima, ali posle radnog vremena u večernjim satima su se vraćali svojim pukovima i zajednicama.
Njihove vojne vještine bile su od velike koristi u odbrani nemirnih granica sa Mađarskom, Albanijom (Konjička divizija). U decembru 1924. godine 108 kijevskih husara na čelu sa pukovnikom Miklaševskim, po zadatku Kralja Aleksandra, su borbama ušli u Albaniju.
Tamo su napravili prevrat i ustoličili mladog kralja Ahmeta Zoga. Do 1939.godine husari su bili u službi tog albanskog monarha.
Civilima je bilo lakše – Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca je nedostajalo kvalifikovanih kadrova, stoga su ljekari, tehnički stručnjaci, kulturni djelatnici, geometri, predavači dosta lako nalazili posao. Na čelo univerzitetskih katedri u Kraljevini došlo je 28 ruskih profesora.
U arhivima su sačuvani podaci statističkog odjeljenja Državne komisije Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, vezani za ruske izbeglice.
Više od polovine od ukupno trideset hiljada izbeglica su u prošlosti bili vojna lica i državni službenici, nešto manje od 30% prije rata je radilo u privredi, 14% su bili predavači, ljekari, pisci, sveštenstvo, slikari i glumci, 5% – kvalifikovani administrativni kadar.
Veoma je visok bio njihov nivo obrazovanja: 13% – lica sa visokom stručnom spremom, 62% – sa srednjom stručnom spremom, oko 22% – lica sa osnovnim kućnim obrazovanjem, i samo 3% – lica bez ikakvog obrazovanja.
Od muškaraca više od 17,5% su završili visoke škole i fakultete i skoro 56% – srednje skole. Više od 13% žena je posjedovalo visoku stručnu spremu, i skoro 62,5% – srednju.
Ukupan broj izbjeglica iz Rusije u Kraljevini SHS početkom 20-ih godina XX vijeka iznosio je oko trideset pet hiljada. Oni su sačuvali svoju političku i partijsku strukturu, koja je vladala u Rusiji prije Revolucije. Štampale su se ruske novine, monarhisti i republikanci su i dalje vodili svoje debate.
Godine 1924. Vlada Francuske je obustavila podršku Ruskoj vojsci u izgnanstvu, Ruska ambasada u Beogradu je bila zatvorena, tako da su emigranti, ne gubeći nadu da će se vratiti u domovinu, nastavili samostalno da organizuju svoj života u tuđini.
Mnogi od njih su se preselili u zemlje koje su smatrali lijepšim za život, kao što su Francuska, Belgija i Engleska. Međutim, bilo je i onih koji su svoj čitav život, znanja i iskustvo posvetili bratskom narodu Jugoslavije.
U različita doba u Jugoslaviji su živeli direktni potomci Suvorova, Puškina, Lermontova, Lava Tolstoja, rođeni brat pisca Mihaila Bulgakova, unuk slikara Ajvazovskog.
Do 1941.godine u Kraljevini je ostalo manje od petnaest hiljada ruskih emigranata, a pred njima su bili tragični događaji Drugog svjetskog rata, raskol u dijaspori između onih koji su bili „za“ i onih koji su bili „protiv“ Sovjetskog Saveza, sumnje i progonstva od strane ustaša, Njemaca, Titovih partizana i Crvene Armije.
Na kraju krajeva, neslaganje sa vrijednostima Socijalističke Jugoslavije natjeralo je većinu preživjelih emigranata iz doba građanskog rata u Rusiji da ipak napusti zemlju. Treba spomenuti da je većina njih u tom periodu prihvatila sovjetsko državljanstvo.
S druge strane, oni koji su ostali imali su već po 70 ili 80 godina. Život uzima svoje. Tako da je 1980. godine „jugoslovenskih“ Rusa, koji su došli u zemlju prije 1923.godine, evidentirano manje od 200…
Ipak, kao rezultat boravka u Jugoslaviji mnogobrojne Bijele emigracije, ova zemlja je ostvarila značajan napredak u svim naukama i obrazovanju, koji se desio tokom 30-ih – „ruskih“ godina dvadesetog vijeka.
Vjerujem da je i procvat industrije u SFRJ poslije rata u mnogome rezultat obrazovanja na tehničkim fakultetima Beograda, Zagreba i Sarajeva gdje su radili ruski naučnici i profesori.
Imena ruskih akademika – Laskareva, Saltikova, Bilimoviča, Farmakovskog – spominju se u Srpskoj akademiji nauka i katedrama Beogradskog Univerziteta sve do 60-70-tih godina dvadesetog vijeka.
Rudarski inženjeri, građevinci, vojni stratezi, geolozi, mehaničari, hemičari, topografi – svi su oni ostavili svoj trag u naučnom životu Jugoslavije sredinom prošlog stoljeća.
U Srbiji su ostala i njihova djeca. Veliku ulogu u očuvanju „ruskog duha“ u periodu između ratova odigrao je potomak emigranata Aleksej Arsenjev, koji trenutno živi u Novom Sadu.
Više od hiljadu zgrada u Beogradu je projektovao arhitekta Staševski.
U Skoplju je više od 300 zgrada izgrađeno prema projektu arhitekte Artjomuškina. Kao uspomena potomcima ostali su most preko Dunava u Beogradu, zgrada Generalštaba, Arhiv Srbije i mnogi drugi upečatljivi objekti u najvećim gradovima bivše Jugoslavije.
Upravo je na ruska pleća pala ogromna izgradnja puteva širom Jugoslavije. Ruski inženjeri su se bavili projektovanjem i izgradnjom željezničkih pruga u Jugoslovenskom Ministrarstvu saobraćaja.
Mislim da ni izgradnja svima nama poznate pruge Bar-Beograd nije prošla bez učešća ruskih inženjera. Možemo samo da nagađamo koliko je ta izgradnja bila komplikovana, a ljepote pejzaža ove „željeznice“ svima su poznate.
U Crnoj Gori na primorju, često su se naseljavali ljudi kreativnih zanimanja. Na primjer, Pavel Svetlicki je organizovao u Herceg Novom svoju štampariju.
Ruska inteligencija iz emigracije je predavala u gimnazijama Herceg Novog strane jezike, slikarstvo, likovno, fiziku, hemiju, matematiku, geografiju i druge predmete.
Među predavačima su bili poznati Arkadij Severinov, Aleksej Sosnovski, Georgij Čajka, Nikolaj Krasnov, Nikolaj Čaplin, Pavel Ohimovski.
Po završetku Drugog svjetskog rata nastavili su da predaju ruski jezik Feodosij Krasnokucki i Sergej Kudrevič. U Nikšiću su, sve do 1948. godine, ruski jezik, geografiju i istoriju predavali Viktor Bulgakov i Grigorij Konovalov. Nažalost, nije mi poznato ništa o subdini njihovih potomaka.
Završio se burni dvadeseti vijek, došao je nepredvidljivi dvadeset prvi vijek. Sada u Crnoj Gori i Srbiji živi nova ruska dijaspora, koja se uvećava. Njene motive, sadržaj i nasleđe za balkanske narode moći ćemo da procijenimo tek nakon nekoliko decenija…
I još nešto, u modernoj Crnoj Gori postoji tiho groblje ruske emigracije u Herceg-Novom, koje svaki Rus jednostavno mora da posjeti i da razmisli o tome šta je bilo, šta se sada događa i šta će se događati sa našom Domovinom.
Autor je Dimplomirani istoričar Državnog Univerziteta u Nižnjem Novgorodu, Nikolaj Stepanov
